[Oorspronkelijk verschenen op kwestievansamen.be, op 29 juli 2022.]
Bijna een halve eeuw geleden beschreef economisch denker Ernst Schumacher (1911-1977) het ideologische conflict dat volgens hem bepalend zou worden voor onze toekomst. Aan de ene zijde staan, aldus Schumacher, mensen die denken dat we de drievoudige crisis van de moderne wereld kunnen oplossen met de gebruikelijke methodes, zij het in een doorgedreven vorm. Deze groep noemde hij ‘mensen van de (dolle) vlucht vooruit’. Aan de andere kant plaatst Schumacher mensen die op zoek zijn naar een nieuwe levensstijl, die willen terugkeren naar bepaalde basiswaarheden over de mens en zijn wereld. Deze groep noemde hij ‘thuiskomers’.
“I think we can already see the conflict of attitudes which will decide our future. On the one side, I see the people who think they can cope with our threefold crisis by the methods current, only more so; I call them the people of the forward stampede. On the other side, there a people in search of a new life-style, who seek to return to certain basic truths about man and his world; I call them the home-comers.”
(Small is Beautiful, p. 127-128)
Schumacher schreef dit in 1973, in zijn buitengewone boek ‘Small is Beautiful’, met de veelzeggende ondertitel ‘A Study of Economics as if People Mattered’ (‘Klein is mooi. Een studie van de economie waarbij mensen ertoe doen’)[1]. Dat werk is een krachtig en prachtig pleidooi voor een economie ten dienste van de mens[2]; voor kleinschaligheid, bescheidenheid, respect voor de natuur; voor lokale beslissingsstructuren en een op waarden en échte levensvragen gericht onderwijs; voor technologie met een menselijk gezicht, een passend gebruik van het land (de grond), een totale ommezwaai in de ontwikkelingshulp (gericht op dorpen, intermediaire technologie en productie door de massa in plaats van op steden, toptechnologie en massaproductie). Schumacher vond dat het economisch beleid in geen geval overgelaten mag worden aan economen, want die hebben niet geleerd om meta-economisch (ethisch, filosofisch) te denken of beschouwen meta-economie als iets wat buiten hun hun vakgebied valt.
Alvorens ik nader inga op de tegenstelling ‘vooruitlopers’ – ‘thuiskomers’ [3], wil ik toelichten wat Schumacher bedoelde met de ‘drievoudige crisis van de moderne wereld’:
- De eerste crisis volgens Schumacher: de menselijke natuur komt in
opstand tegen onmenselijke technologische, organisatorische en politieke
patronen die ze als verstikkend en verzwakkend ervaart.
- De tweede crisis volgens Schumacher: het levende milieu dat het
menselijk leven draagt, lijdt en kreunt en vertoont tekenen van een
gedeeltelijke instorting.
- De derde crisis volgens Schumacher: de inbreuken die gemaakt worden op ’s werelds niet hernieuwbare hulpbronnen kunnen in de nabije toekomst leiden tot serieuze knelpunten en feitelijke uitputting.
“Suddenly, if not altogether surprisingly, the modern world, shaped by modern technology, finds itself involved in three crises simultaneously. First, human nature revolts against inhuman technological, organisational and political patterns, which it experiences as suffocating and debilitating; second, the living environment which supports human life aches and groans and gives signs of partial breakdown; and, third, it is clear to anyone fully knowledgeable in the subject matter that the inroads being made into the world’s non-renewable resources, particularly those of fossil fuels, are such that bottlenecks and virtual exhaustion loom ahead in the quite foreseeable future.”
(p. 121)
Ongetwijfeld sta ik niet alleen als ik besluit dat de drie crises die Schumacher in 1973 als de belangrijkste van zijn tijd zag er vandaag, vijftig jaar later, alleen maar acuter op zijn geworden.
Terug nu naar de beide groepen, de ‘aanhangers van de vlucht vooruit’ en de ‘thuiskomers’. In mijn beleving is de tegenstelling tussen deze twee denkwijzen vandaag nog steeds hét ideologische spanningsveld van onze tijd. Schumacher zelf was ervan overtuigd dat iedereen op de een of andere manier een kant zal moeten kiezen in dit grote conflict. Hoe zag Schumacher deze tegenpolen? Het mens- en wereldbeeld van beide groepen is fundamenteel verschillend:
Voor de ‘aanhangers van de vlucht vooruit’ betekent stilstaan de neergang. Hun devies: We moeten vooruit! Met de moderne technologie is er in hun ogen niets mis, behalve dat ze vooralsnog onvolledig is. Voor hen bestaan er geen onoplosbare problemen. ‘Meer, verder, sneller, rijker zijn de leuzen van de hedendaagse samenleving’: dit citaat stamt van Sicco Mansholt, de Nederlandse inspirator van de grote hervormingen van de Europese landbouw in de jaren 1960 en volgens Schumacher een typische vertegenwoordiger van de eerste groep. Moeilijk op te lossen problemen laten ‘de vooruitlopers’ bij voorkeur over aan experten. Mensen moeten aangezet worden om zich aan te passen, ‘want er is geen alternatief’[4].
Wat met de andere zijde? De ‘thuiskomers’ zijn overtuigd dat de technologische ontwikkeling de verkeerde richting uitgaat en gecorrigeerd moet worden[5]. Zij voelen aan dat we de basis van ons bestaan aan het vernielen zijn en dat we een nieuwe richting moeten kiezen, gebaseerd op de herinnering aan datgene wat er in een mensenleven echt toe doet[6]. Gewone mensen (‘ordinary people’) zijn beter dan specialisten en experten in staat om richting te geven aan de samenleving, omdat ze een bredere en meer ‘humanistische’ kijk op het leven hebben.
Dat de term ‘thuiskomers’ een religieuze connotatie in zich draagt, is volgens Schumacher geen toeval. Er is namelijk een stevige portie moed vereist om neen te zeggen tegen de modes en de obsessies van de eigen tijd, om de vooronderstellingen van een beschaving die voorbestemd lijkt om de hele wereld te veroveren, in vraag te stellen. Die moed, die kracht kan alleen voortkomen uit diepe overtuigingen.
De drievoudige crisis van de moderne wereld, schreef Schumacher een halve eeuw geleden, zal niet verdwijnen als we op de nu ingeslagen weg voortgaan. Ze zal erger worden en in een catastrofe uitmonden, totdat we of tenzij we een nieuwe manier van leven ontwikkelen die verenigbaar is met de behoeften van de menselijke natuur, met de gezondheid van de levende natuur en met de beschikbare hulpbronnen van de wereld.
“Now, it might be said that this is a romantic, a utopian, vision. True enough. What we have today, in modern industrial society, is not romantic and certainly not utopian, as we have it right here. But it is in very deep trouble and holds no promise of survival. We jolly well have to have the courage to dream if we want to survive and give our children a chance of survival. The threefold crisis of which I have spoken will not go away if we simply carry on as before. It will become worse and end in disaster, until or unless we develop a new life-style which is compatible with the real needs of human nature, with the health of living nature around us, and with the resource endowment of the world.”
(p. 126)
Inderdaad: we moeten jolly well de moed hebben om anders te durven denken als we de na ons komende generaties een leefbare wereld willen nalaten.
(Dit is het eerste uit een reeks stukken die geïnspireerd zijn op Schumachers Small is Beautiful. De reeks zal organisch aangroeien.)
[1] Small is Beautiful. A study of Economy as if People Mattered, Vintage, London, 2011 (1973). Volgens Times Literary Supplement behoort het tot de meest invloedrijke boeken sinds 1945. In de jaren 1970 verschenen bij Ambo twee (naar mijn gevoel nogal stroeve) Nederlandse vertalingen.
[2] Hoofdstuk 4 heeft bijvoorbeeld de intrigerende titel ‘Boeddhistische economie’.
[3] Voortaan zal ik de eerste groep ook met de kortere en iets neutralere term (van eigen makelij) ‘vooruitlopers’ aanduiden, naast Schumachers ‘aanhangers van de vlucht vooruit’.
[4] Voor Schumacher heeft het denken van deze groep iets diabolisch: “Any activity which fails to recognise a self-limiting principle is of the devil”.
[5] Niet voor niets draagt het hoofdstuk waarin Schumacher dit alles behandelt de titel ‘Technology with a Human Face’.
[6] ‘The reorientation is based on remembering what human life is really about.’
Geen opmerkingen:
Een reactie posten