‘Flexibele lockup’ als alternatief voor lockdown?

 

[De onderstaande tekst, een vroege oproep tot wat later door anderen omgekeerde lockdown werd genoemd, publiceerde ik op 31 mei 2020 op https://kwestievansamen.be, een domeinnaam die binnenkort zal verdwijnen omdat provider Versio zijn prijzen verdrievoudigd heeft. 

Een tijdsdocument uit de eerste maanden van de 'coronapandemie'.]

 

De bereidheid om bij een mogelijke tweede golf van de corona-epidemie opnieuw een totale “lockdown” te aanvaarden neemt zienderogen af. Is er een andere oplossing denkbaar als reactie op een eventuele tweede besmettingsgolf of op mogelijke toekomstige epidemieën? Volgens mij wel.

Als alternatief voor een “lockdown” (een top-down-maatregel) stel ik hieronder een oplossing voor die van onderuit (bottom-up) kan groeien en die, in vergelijking met “lockdown” (1) de ontwrichting van ons samenleven zou beperken, (2) de schade voor de economie zou beperken, (3) minder sterfte als gevolg van verplichte langdurige quarantaine zou veroorzaken en (4) sneller tot groepsimmuniteit zou leiden. En dat alles (5) zonder dat iemand gedwongen zou worden om zich tegen zijn of haar wil bloot te stellen aan het gevaar van corona-infectie.

Voor- en nadelen van “lockdown”

“Lockdown” is een door de centrale overheid besliste collectieve quarantaine, die aan een grote groep mensen opgelegd wordt om een kleine groep te beschermen. Zo’n “lockdown” heeft twee doelen: ten eerste, voorkomen dat veel mensen op hetzelfde moment ziek worden, wat tot overbelasting van de ziekenhuizen zou leiden; ten tweede, zo veel mogelijk vermijden dat mensen uit risicogroepen blootgesteld worden aan het virus. Vanuit dit oogpunt is de “lockdown” in België mogelijk een succes te noemen.

Maar een langdurige “lockdown” gaat gepaard met een ongeziene ontwrichting van de samenleving: de economische schade is ongezien (en voorlopig moeilijk in te schatten); heel wat gezinnen dreigen in de armoede terecht te komen; het welbevinden van veel mensen staat zwaar onder druk; het maatschappelijk weefsel is aangetast; de angst en het wantrouwen in de bevolking nemen toe; bij velen groeit het gevoel dat ze als burgers en inwoners willoos onderworpen zijn aan beslissingen van bovenaf en aan een controlerende overheid met groeiende bevoegdheden; de rechtszekerheid neemt af. Een opgelegde, langdurige “lockdown” is potentieel uitermate schadelijk voor onze samenleving en de kwaliteit van ons (samen)leven. “Een tweede lockdown overleven we niet”, klinkt het hier en daar.

Daarnaast heeft “lockdown” een andere belangrijke tekortkoming: als iedereen thuis opgesloten zit, bouwen we als samenleving niet of nauwelijks groepsimmuniteit op. Behalve wanneer het virus vanzelf verdwijnt, zou de collectieve quarantaine in principe moeten duren tot er een vaccin is, iets wat zelfs in de meest optimistische scenario’s nog maanden zal duren.

Kortom, de “lockdown” redt mensenlevens en kost mensenlevens, al kan niemand zeggen hoeveel precies. Hoe langer de “lockdown” duurt, hoe meer we de negatieve gevolgen ervan zullen ondervinden.

Sommige wetenschappers verwachten een tweede covid-19-golf in het najaar van 2020. Maar ook als die golf er niet komt, hebben we hopelijk geleerd dat we ons maar beter kunnen voorbereiden op toekomstige epidemieën. Hoog tijd dus om na te denken over alternatieven voor de opgelegde collectieve quarantaine of “lockdown”.

Een alternatief voor “lockdown”

Is er een andere manier denkbaar om als samenleving met dodelijke epidemieën om te gaan? Bestaat er een oplossing die de voordelen van collectieve quarantaine biedt (maximale bescherming van risicogroepen; overbelasting van de gezondheidszorg voorkomen), zonder de nadelen ervan? Volgens mij is het antwoord op die vraag positief. In wat volgt schets ik zo’n alternatief in grote lijnen.

Vooraf dit: de voorgestelde oplossing is geen kant-en-klaar pakket. Ik schets hieronder een andere benadering van het probleem: een flexibele (of beter: fluïde), decentrale oplossing die steunt op samenwerking tussen burgers en de overheid en op een doorgedreven vorm van solidariteit. Die oplossing roept nieuwe vragen en problemen op, waarop we een antwoord zullen moeten zoeken. Een permanente bijsturing zal nodig zijn. Maar net omdát het een decentrale, fluïde oplossing is en het initiatief en de verantwoordelijkheid dus voornamelijk op lokaal vlak en bij ieder van ons liggen, vermoed ik dat die bijsturing soepeler, directer en meer op maat zal gebeuren dan bij de huidige, centraal geleide en dus logge aanpak.

Voorlopig heb ik de operatie “Flexibele lockup” gedoopt (suggesties voor een elegantere benaming zijn welkom).

Flexibele lockup: een fluïde, decentraal, solidair antwoord op de corona-epidemie

Gedurende de volledige periode van een Flexibele lockup onderscheiden we in de samenleving twee groepen: de “Buitengaanders” en de “Binnenblijvers”. Buitengaanders kunnen zich vrij verplaatsen en nemen in de mate van het mogelijke hun normale rol in het maatschappelijk leven op. Binnenblijvers zonderen zich tijdelijk af en blijven in quarantaine. De keuze om tot de ene of de andere groep te behoren, is (op twee uitzonderingen na) vrijwillig en kan op elk moment herzien worden.

(1) Elke meerderjarige inwoner van het land kan in alle vrijheid beslissen om ofwel het normale, actieve leven voort te zetten (als Buitengaander), ofwel in quarantaine te blijven in de eigen woning (als Binnenblijver).

Met andere woorden: iedereen die weer aan het werk, naar de school of de sportvereniging, op café of op restaurant wil gaan, kan dat doen. Anderzijds kan ieder die tot een risicogroep behoort of die voor zijn of haar gezondheid vreest, in quarantaine blijven. Deze keuze maakt elke inwoner van het land voor zichzelf.

Er zijn twee belangrijke uitzonderingen: voor minderjarige kinderen beslissen de ouders of de voogd; en wie ziek wordt van COVID-19 of de gekende symptomen vertoont, gaat meteen verplicht in (volledige) quarantaine en treedt dus tijdelijk toe tot de groep van Binnenblijvers.

(2) Het staat iedereen (behalve coronazieken) vrij om de keuze “Binnenblijver of Buitengaander” te wijzigen. De samenleving vertrouwt erop dat ieder die keuze voor zichzelf kan maken. Een Buitengaander kan met onmiddellijke ingang Binnenblijver worden en in quarantaine gaan. Voor de Binnenblijvers is de verandering van groep pas om de week mogelijk: om de huisdokters en het systeem van solidariteit (zie hieronder) niet te overbelasten, kan een Binnenblijver pas na een week Buitengaander worden.

(3) Buitengaanders en Binnenblijvers hebben, als ze ziek worden, recht op dezelfde medische zorgen. (Mogelijk moet daarvoor de ziekenhuiscapaciteit opgetrokken worden. Dat moet dan met hoogdringendheid gebeuren, overigens ook om ons land tegen toekomstige epidemieën te wapenen.)

(4) Binnenblijvers maken hun keuze bekend bij de huisdokter. De dokter schrijft een ziektebriefje uit (een “quarantainebriefje”). De patiënt is niet verplicht een geneeskundig onderzoek te ondergaan en de arts moet (zolang de uitzonderingstoestand van Flexibele lockup duurt) zonder bijkomende vragen of voorwaarden het quarantaineverlof uitschrijven.

Met andere woorden: zolang de Flexibele lockup duurt, zijn “bezorgdheid om besmet te worden” en “behoren tot een risicogroep” voldoende redenen voor de huisdokter om een ziektebriefje te schrijven. Details over iemands motivatie om binnen te blijven, vallen onder het beroepsgeheim van de dokter. Deze informatie kan dus in geen geval gedeeld worden met de overheid, de werkgever, de familie, de verzekering, enzovoort.

(5) Zolang de corona-epidemie aanhoudt, hebben de Binnenblijvers recht op dezelfde financiële tegemoetkomingen en op identieke steunmaatregelen als tijdens de eerste fase van de corona-lockdown in België (technische werkloosheid; bescherming tegen ontslag; betaling van een steunpremie voor gedwongen sluiting van een zaak; uitstel van aflossing van kredieten; ziekteverlof; afstandsonderwijs voor schoolgaande kinderen; enzovoort). Binnenblijvers mogen dus geen enkel bijkomend nadeel ondervinden van het feit dat ze voor quarantaine kiezen.

(6) De groep van de Buitengaanders houdt de samenleving en de economie zo goed mogelijk op gang. Hoe groter het aantal Buitengaanders, hoe beperkter de economische schade én hoe sneller we als bevolking groepsimmuniteit opbouwen.

(7) De Buitengaanders hebben nog een andere belangrijke functie: zij organiseren en dragen de solidariteit met de Binnenblijvers. Wie in quarantaine blijft, moet immers kunnen rekenen op de solidariteit en de hulp van anderen (bv. boodschappen doen, hulp bij onderwijs, allerlei andere behoeften lenigen). Het volgende punt schetst welke vorm deze solidariteit zou kunnen aannemen.

(8) Om een maximale betrokkenheid van alle inwoners te bereiken en om zo goed mogelijk te kunnen inspelen op individuele behoeften, lijkt het raadzaam dat Flexibele lockup lokaal georganiseerd wordt, in buurtcomités die zijn samengesteld uit vrijwilligers en die nauw samenwerken met de lokale overheid (stad of gemeente). Deze buurtcomités leggen een register aan van de Binnenblijvers uit de buurt en van hun behoeften; ze zijn verantwoordelijk voor de organisatie van de solidariteit in de buurt.

(Zie ook hieronder: organisatorische aanvullingen).

(9) Flexibele lockup kan maar gedragen worden door de bevolking als geheel, wanneer niemand zich voor de eigen keuze hoeft te verantwoorden of schuldig te voelen tegenover de andere groep, dus wanneer de keuze voor ‘binnen blijven’ en de keuze voor ‘naar buiten gaan’ als volstrekt evenwaardig gelden. Immers, de ene groep kan zonder de andere niet bestaan. Omdat dit laatste (de wederzijdse afhankelijkheid van beide groepen) zo fundamenteel is voor het slagen van Flexibele lockup, vat ik nog even de wezenlijke bijdrage van Binnenblijvers en Buitengaanders samen.

De wezenlijke bijdrage van de Binnenblijvers: zij zorgen dat onze gezondheidszorg niet overbelast geraakt. Het is enkel dankzij hun keuze om in quarantaine te blijven dat de Buitengaanders met meer vertrouwen het risico op COVID-19-besmetting kunnen aangaan. Dankzij de Binnenblijvers hoeft een Buitengaander zich bovendien niet schuldig te voelen dat hij of zij iemand zou kunnen besmetten (de andere Buitengaanders hebben voor zichzelf immers het risico op besmetting aanvaard).

De wezenlijke bijdrage van de Buitengaanders: zij houden de samenleving op gang en organiseren de solidariteit met de Binnenblijvers. Bovendien versnellen ze het opbouwen van groepsimmuniteit. (Dat neemt niet weg dat er tijdelijke afspraken gemaakt kunnen worden over het contact tussen Buitengaanders, bv. over afstand houden of mondmaskers dragen.)

Het is van groot belang dat zowel de Buitengaanders als de Binnenblijvers zich bewust zijn van (en respect tonen voor) de wezenlijke bijdrage die de andere groep aan de samenleving levert. Op dit vlak hebben de overheid én de media een uiterst belangrijke rol van “positieve communicatie en pr” te vervullen.

(10) De overheid beslist wanneer de periode van Flexibele lockup begint en eindigt.

Tot daar, in grote lijnen, het concept van Flexibele lockup. Vanzelfsprekend kunnen ook allerlei bijkomende afspraken gemaakt worden. Zo zouden de Binnenblijvers (behalve de coronazieken) op bepaalde momenten van de dag een wandeling of een sportactiviteit moeten kunnen doen (of, bijvoorbeeld,  gaan winkelen in een aparte “bubbel” van winkels). De Buitenblijvers kunnen afspraken maken over tijdelijk fysiek afstand houden of het dragen van mondmaskers (ook die afspraken kunnen lokaal verschillen: elke winkel kan bijvoorbeeld zelf aangeven wat de regels zijn, net zoals elke sportclub en elke schooldirectie).

Organisatorische aanvullingen

Tot slot volgen enkele korte aanvullingen van organisatorische aard.

Waarom werken met buurtcomités?

Waarom ligt de organisatie bij voorkeur in handen van (in hoge mate autonome) buurtcomités en niet van bijvoorbeeld de gemeenten en steden? Het antwoord op die vraag is dubbel.

Ten eerste hebben alle openbare besturen de neiging om algemene oplossingen te bedenken en die in een nogal strak regelgevend kader in te passen, dat (tot het opnieuw bijgestuurd wordt) weinig aanpassingen aan individuele situaties toelaat. Flexibele lockup kan maar ten volle werken als het fluïde is, dus wanneer er als het ware permanent en zonder administratieve of bureaucratische ballast ingespeeld kan worden op nieuwe situaties, persoonlijke behoeften, lokale gegevenheden. Hoe sneller en flexibeler een buurtcomité kan inspelen op de behoeften van de buurt en de buurtbewoners, hoe beter de Binnenblijvers geholpen kunnen worden. Zo kan binnen elke gemeente een lappendeken van buurtcomités ontstaan. Zij kunnen vanzelfsprekend onderling samenwerken en alle buurtcomités zullen nauw met de overheid samenwerken. De buurtcomités en de overheid zullen elkaar inspireren en van elkaar leren. Zo kan een netwerk van samenwerkende eenheden ontstaan.

De tweede reden heeft te maken met het wezen van solidariteit. Solidariteit werkt het best wanneer ze vrijwillig en vrij van obstakels is.

Wel vervullen de lokale overheden een cruciale faciliterende, ondersteunende rol in de samenwerking met de buurtcomités. Ook kan een vorm van controle (bij voorkeur achteraf, niet vooraf) ingebouwd worden, zodat de overheid kan ingrijpen wanneer een buurtcomité er om welke reden ook niet in slaagt, zijn opdracht naar behoren te vervullen.

Hoe werken de buurtcomités?

Flexibele lockup vereist dus een nauwe samenwerking tussen de buurtcomités, enerzijds, en de lokale, provinciale, regionale en federale overheden, anderzijds. De federale overheid bepaalt het algemene kader (bv. duur van de Flexibele lockup; algemene steunmaatregelen voor Binnenblijvers) en legt de financiering van de buurtcomités vast (bv. een vast bedrag per dag en per Binnenblijver; of, nog beter: financiering in functie van de reële behoeften van elk buurtcomité). De buurtcomités geven de lokale overheden volledige inzage in alle aspecten van hun werking (maximale transparantie), maar delen gevoelige informatie niet met anderen.

In het ideale geval stel ik me voor dat elk buurtcomité autonoom beslist. Wel kan de overheid vooraf vastleggen in welke gevallen de gemeente kan ingrijpen in de werking van een buurtcomité. Flexibele lockup gaat dus uit van lokale autonomie en vertrouwen (niet van beslissingen van bovenaf en controle).

Om zo flexibel mogelijk te kunnen werken, gaat het best om nieuwe, ad hoc gevormde buurtcomités. Zo wordt vermeden dat vastgeroeste structuren of mogelijke conflicten van bestaande buurtorganisaties de werking bemoeilijken. Het lijkt raadzaam dat de gemeente aan elk buurtcomité een ambtenaar toewijst, die nauw bij de werking betrokken wordt en die het comité in de gemeente vertegenwoordigt.

Voor buurtcomités die te weinig mensen vinden om de solidariteit te organiseren, moet een oplossing gezocht worden.

Wat als mensen misbruik maken van het recht om binnen te blijven?

Sommigen zullen tegenwerpen dat mensen misbruik kunnen maken van het recht op quarantaine en de voordelen (compensaties) die daaraan verbonden zijn. Zij dienen te beseffen dat bij een algemene “lockdown” die situatie aan iederéén opgelegd wordt, met een onvergelijkbaar veel hogere totale kost voor de samenleving als gevolg. Flexibele lockup is geen ideale oplossing, maar een algemene lockdown is dat nog veel minder.

Welke vormen van controle en welke sancties zijn nodig?

Het korte antwoord op deze vraag is: controle en sancties of boetes zijn bij Flexibele lockup niet (of nauwelijks) nodig, op voorwaarde dat de overheid voldoende vertrouwen schenkt aan de bevolking en aan de buurtcomités en dat de buurtcomités het principe van transparantie huldigen. Wel heeft de overheid een belangrijke sensibiliseringsopdracht te vervullen. Ook de taken van politie en controlerende ambtenaren veranderen bij Flexibele lockup : geen controles en bestraffing van overtreders, maar hulp en ondersteuning bieden waar nodig.

Wat als mensen die onder één dak wonen, verschillende keuzes maken?

Er is een praktische moeilijkheid waarvoor ik zelf nog geen afdoende oplossing gevonden heb: wat als een gezin of een gemeenschap die onder één dak leeft, het niet eens kan worden over de beslissing om binnen te blijven of buiten te gaan (ervan uitgaande dat het gezin in kwestie geen aparte quarantaineruimte voor een of enkele leden kan voorzien)? Een mogelijkheid is misschien dat de gemeente tijdelijke opvang voor Binnenblijvers (of Buitengaanders) organiseert.

Wanneer beginnen?

Flexibele lockup kan op elk moment ingaan (bijvoorbeeld nu meteen, als alternatief voor de lockdown die nu geleidelijk afgebouwd wordt). Maar ook als er zich in het najaar een tweede golf van covid-19-epidemie zou voordoen. Of bij mogelijke toekomstige epidemieën.

Vertrouwen en solidariteit

De voorbije maanden is bij velen het besef gegroeid dat we met z’n allen in hetzelfde schuitje zitten. Ieder van ons kan morgen ziek worden. Ieder van ons kan plotseling tot een risicogroep behoren. Ieder van ons kan straks aangewezen zijn op de hulp en solidariteit van anderen. We moeten af van de idee dat je de samenleving tot “last” zou zijn als je vandaag werkloos bent of een andere uitkering krijgt, of als je thuis in quarantaine zit. Elk samenlevingsverband moet een manier vinden om te zorgen voor mensen die het moeilijk hebben. De corona-epidemie dwingt ons om op zoek te gaan naar nieuwe oplossingen, met nieuwe vormen van solidariteit, burgerschap en ondernemingszin. Gelukkig zit solidariteit diep onze genen (en in onze geschiedenis) ingebakken.

De twee belangrijkste voorwaarden om Flexibele lockup te doen slagen, zijn: (1) dat de overheid bereid is om de organisatie van de buurtsolidariteit grotendeels aan de buurtcomités over te laten en (2) dat we met genoeg zijn om te geloven dat de operatie zal slagen. Het gaat dus bijna letterlijk om een self-fulfilling prophecy, met als ingrediënten: inventieve collectieve daadkracht, verantwoordelijkheid en burgerzin, solidariteit, flexibiliteit, lokale verankering, een hechte samenwerking tussen de bevolking en de overheid. Als we op een andere, menswaardiger manier willen samenleven, zullen we meer actief moeten ondernemen en beslissen en minder passief ondergaan.

De hier voorgestelde oplossing gaat uit van vertrouwen en solidariteit en een zo groot mogelijk respect voor ieders persoonlijke beslissing. Ook in het geval van een tweede of een derde COVID-19-golf (of van toekomstige andere epidemieën) kan Flexibele lockup een aanvaardbaar evenwicht bewerkstelligen tussen zorg voor de kwetsbaren en behoud van welvaart. Dat is iets waar we vandaag mijlenver van verwijderd zijn.